مرضیه مکارمی1 ، جلیل سبک آرا 2 ، علیرضا میرزاجانی 3
1،2-3- پژوهشکده آبزی پروری آب های داخلی، بندرانزلی – ایران، صندوق پستی: 66
marziyeh_makaremi@yahoo.com
چکیده
در شهریور 1384 (سپتامبر 2005) CEP، گزارشی از محیط زیست گیلان در ارتباط با یک شکوفایی غیر عادی در محدوده آبهای ساحلی جنوب غربی دریای خزر دریافت کرد. این گزارش بر اساس مطالعات انجام شده توسط پژوهشکده آبزی پروری آب های داخلی بوده که اولین گزارش درباره شکوفایی سیانوفیتا (سیانوباکتریا) در یک محدوده وسیع در دریای خزر است. پژوهشکده آبزی پروری آب های داخلی کشور (گیلان) پس از نمونه برداری بر اساس مشخصات مورفولوژیکی (ریخت شناسی) عامل این شکوفایی غیرعادی را جنس Nodularia از شاخه سیانوفیتا شناسایی کرد. این شکوفایی فیتوپلانکتونی بسیار سریع اتفاق افتاد و 20000 کیلومتر مربع از دریای خزر را در برگرفت، عکس های ماهواره ای شروع این پدیده را 21 مرداد ( 12 اگوست) و حداکثر آن را 10 شهریور(1سپتامبر) ثبت کردند. تجزیه وتحلیل تصاویر ماهواره ای وقوع چنین پدیده ای را با این حجم طی پنج سال گذشته در دریای خزر نشان نمی دهد. ضخامت لایه شناور جلبکی بیش از ده ها سانتی متر و بیوماس آن بسیار زیاد بود، به طوری که خطر آلودگی شدید نواحی ساحلی را با محصولات پوسیده جلبکی تهدید می نمود. خوشبختانه تغییرات جوی از پخش محصولات این شکوفایی به نواحی ساحلی ممانعت کرده و باعث انهدام و نابودی آن گردید. مهمترین عامل در ایجاد این شکوفایی جلبکی دمای بالای 30 درجه سانتی گراد و عدم وزش باد بوده است. در گشت مطالعاتی سال 1385 جهت بررسی امکان مجدد این شکوفایی در جنوب غربی دریای خزر مجموعاً 41 گونه فیتوپلانکتونی از پنج شاخه سیانوفیتا ( 9گونه)، باسیلاریوفیتا (16 گونه)، پیروفیتا ( 8گونه)، کلروفیتا ( 6گونه) و اگلونوفیتا (2گونه) شناسائی گردید که از نظر تعداد گونه های مشاهده شده در شاخه باسیلاریوفیتا و شاخه های دیگر نسبت به سال های گذشته کاهش نشان می دهد.
کلمات کلیدی: نودولاریا، شکوفایی جلبکی، فیتوپلانکتون، دریای خزر.
مقدمه
دریای خزر یکی از بزرگترین و مهمترین دریاچه های آب شور دنیاست که بعد از انجماد دوران سوم زمین شناسی از سایردریاها مجزا گردیده و مجموعه ای از جانوران با منشاءآب شور را دربر دارد. مساحت این دریا km 378400 باحجم آبی 78100km3، به طول 1030 کیلومتر و به عرض 435
کیلومترکه حداکثر عمق آن به 1025 متر نیز می رسد . شوری آب آن در مقایسه با سایر دریاها و اقیانوس ها کمتر و قسمت اعظم آب آن از طریق رودخانه های وارده تأمین گردیده که فقط صرف تبخیر سطحی آن می شود. سطح آبی این دریاچه مدام درحال تغییر و نوسان بوده و بتناوب افزایش و کاهش داشته ، به طوری که در سال های 1308-1355 کاهش واز سال 1371- 1356 حدود 14 سانتی متر در سال افزایش سطح داشته است.
شکل گیری سیستم جریانات آبی در دریای خزر تحت تأثیر بادها ویکنواخت نبودن توزیع گرمایی در تمام منطقه دریا (ترموکلاین ) است . حرکت نصف النهاری توده های هوا بر روی دریا و یا از شمال به طرف جنوب بوده که ایجاد موج بسمت جنوب کرده و روی چرخش آبی در دریای خزر تأثیر می گذارد . بدین ترتیب چرخش آبی در طول سواحل غربی به سمت جنوب و در طول سواحل شرقی به سمت شمال ایجاد می شود. خصوصیات برجستگی های بستر دریا ، جریانات و تقسیمات بافت بستر بر روی شکل گیری رژیم هیدروشیمی آب های ساحلی ایران و تولیدات بیولوژیکی آن تأثیر دارد. در ایران شکوفایی مضر جلبکی در خلیج فارس و دریای عمان معمولاً دیده شده اما تا قبل از سال 1384 در دریای خزر چنین شکوفایی هایی از جمله در مورد سیانوفیتاگزارش نشده، البته سابقه این نوع شکوفایی در تالاب انزلی وجود داشته ومطالعات محدود دانشجویی روی آن انجام گرفته است. شاید علت مطرح نبودن تحقیقات جامع بر روی شکوفایی جلبکها کوچک بودن شکوفایی و عدم تأثیرگذاری جدی آن ها بر روی اکوسیستم ها بوده است.
در تاریخ 84/6/20 گزارشی از وجود یک لکه مشکوک در آب های ایرانی دریای خزر داده شد، نقطه ابتدایی این لکه در حدود 15 کیلومتری ساحل انزلی در تراکم های مختلف مشاهده شد، عمق این نقطه 75 متر بود. وسعت لکه ایجاد شده در محدوده آب های گیلان حدود 300 کیلومتر مربع تخمین زده شد، این شکوفایی سپس به سمت بندر نوشهر حرکت نمود.
تحقیقات انجام گرفته توسط جمهوری اوکراین که سال های متمادی از طریق عکس های ماهواره ای آب های شور را مطالعه میکند، شروع این پدیده را از تاریخ 21 مرداد 1384 و اوج آن را در 10 شهریور ثبت نمود تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره ای برای همان فصل در 5 سال گذشته وجود چنین پدیده ای با این میزان را نشان نداده است. در اواسط شهریور این شکوفایی به نواحی ساحلی آبهای ایران رسید و شهر وندان را متحیر ساخت. ضخامت لایه جلبکی شناور بیشتر از 10 سانتی متر بوده و زیتوده آن فوق العاده زیاد بود به طوری که خطر آلودگی شدید ساحل با جلبک های پوسیده بسیار زیاد بود. خوشبختانه تغییرات آب و هوا از پخش شدن این شکوفایی به ساحل ممانعت و موجب از بین رفتن آن گردید.
به منظور بررسی این پدیده بعد از انجام نمونه برداری در چند ایستگاه و از اعماق مختلف، شناسایی نمونه ای که ایجاد شکوفایی جلبکی نموده بود
در آزمایشگاه پلانکتون پژوهشکده آبزی پروری گیلان انجام شد. این جلبک از شاخه سیانوفیتا و خانواده نودولاریاسه وجنس نودولاریا شناسایی گردید. رنگ شیری این جلبک موجب شد تا در اعماق بالاتر با فراوانی کمتر نیز مشاهده شود.
دلایل تشکیل این شکوفایی شناخته شده نبوده و برای ایجاد آن عوامل مختلف و پیچیده ای باید در آب وجود داشته باشد. با توجه به اینکه اینگونه شکوفایی ها می تواند تأثیرات مخربی بر اکوسیستم محیط های آبی
وارد سازد، به منظور تعیین روند ایجاد شکوفایی و انجام اقدامات لازم در کنترل تأثیرات اکولوژیک منفی آن تحقیق حاضر با اهداف بررسی تغییرت زمانی در فیتوپلانکتون ها و مواد مغذی به منظور برآورد زمان شکوفایی و شناسایی و برآورد فراوانی و پراکنش آن ها، همچنین مواد سمی حاصل از این شکوفایی، همراه با اندازه گیری فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی آب در سال 1385 تعریف گردید.
